رایانه و نابینایان



نویسنده:



علی سقائیان

Saghaeian_ali@yahoo.com






چکیده:

در این مقاله به بررسی چالش ها و مشکلات استفاده از رایانه برای نابینایان پرداخته و ضرورت وضع قوانین و استاندارد های مدون برای طراحان و برنامه نویسان بیان شده و موضوع سرمایه گذاری لازم در این امر به بحث کشیده خواهد شد. سپس نگاهی اجمالی به ابداعات موجود داشته و وجود نرم افزارهای فارسی هوشمندی که باید در اختیار همه نابینایان و کم بینایان علاقه مند به استفاده از رایانه باشد٬ به عنوان یک نیاز مطرح می شود.


مقدمه:

ایجاد شرایط برابر بین نابینایان با سایر گروه های جامعه٬ به منظور رسیدن به موقعیت یکسان آموزشی٬ شغلی و اجتماعی تنها در صورتی امکان پذیر است که از نظر ابزاری و دسترسی٬ امکانات و شرایط تقریبا یکسانی فراهم آید. نابینایان وقتی می توانند به جایگاه حقیقی خود در جامعه دست یابند که بتوانند کمابیش از امکانات و ابزار مورد استفاده دیگران بهره مند شوند که یکی از این ابزارها رایانه است.

تحصیلات عالیه و حضور جدی در اجتماع٬ قوت قلبی برای نابینایان به ارمغان می آورد و دستیابی به این امر می تواند نیاز به یادگیری رایانه و استفاده موثر از آن را به دنبال داشته باشد. تاثیر رایانه در زندگی فرد نابینا به گونه ای است که می تواند نور امید را در وی زنده ساخته و توانمندی های جدیدی برای وی ایجاد کند.

برای رسیدن به اهداف فوق راهکردها و تمهیداتی اندیشیده شده است که می تواند در پیشبرد این اهداف تاثیر بسزایی داشته باشد. هر چند که هنوز مسائل و نکات چالش -برانگیزی وجود دارد که در دنباله به طور خلاصه به آن پرداخته خواهد شد.

وضع استانداردها:

نیاز به وجود استانداردهایی مدون در استفاده و دسترسی به رایانه از جمله نیازهایی است که جای خالی آن به وضوح مشاهده می شود. این استانداردها راهکاری را فراهم می سازند تا افراد نابینا و کم بینا بتوانند نیازهای خود را همانند سایرین بدون نیاز به طراحی سیستم و یا نرم افزاری خاص آن ها برطرف سازند.

از آنجاییکه افراد نابینا نیاز به سیستم هایی برای خواندن صفحات رایانه ای و وب دارند و افرادی با بینایی ضعیف مسلما نیاز به صفحاتی خواهند داشت که به راحتی بزرگ شده ودوباره مرتب شود و امکان تغییر رنگ متون و تصاویر امکان پذیر باشد لذا نیاز به تدوین استانداردهایی خاص در این زمینه یک ضرورت محسوب می شود.

البته این کار نه تنها امکان استفاده از رایانه و وب را توسط افرادی با ضعف بینایی و حتی نابینایان فراهم می سازد بلکه به صفحات رایانه ای و وب این امکان را می دهد که توسط افرادی که از مرورگرهایی غیر از مرورگرهای معمولی استفاده می کنند مورد استفاده قرار گیرد. این مرورگرها می توانند شامل مرورگرهای صوتی که صفحات رایانه ای و وب را با صدای بلند برای افرادی با اختلالات بینایی می خوانند٬ مرورگرهای خط نابینایان (Brail) که متن را به خطوط برجسته قابل فهم نابینایان ترجمه می کنند٬ مرورگرهای دستی و جیبی که فضای نمایشگر بسیار کوچکی دارند٬ نمایشگرهای Teletext و سایر دستگاه های خروجی غیر معمول باشد.

از جمله دستاوردهای موجود در کشور در این زمینه می توان به اولین شبکه پادکستینگ فارسی اشاره کرد که با این هدف که افراد نابینا و کم بینا بتوانند از محتوای فارسی ایجاد شده در این وب سایت استفاده کنند٬ بوجود آمده است. لازم به ذکر است که پادکستینگ یک روش ارائه محتوا در اینترنت است که بر مبنای فایل های صوتی کار می کند.

با توجه به تازه بودن این فن آوری نیاز بسیار زیادی برای فعال شدن متخصصین ایرانی در جهت تولید محتوای فارسی با ساختار پادکست وجود دارد و امید است که این اولین گام بتواند تاثیر مثبتی در این زمینه بگذارد.

چالشی که وجود دارد آن است که به جای ساختارمند کردن نرم افزارها و طراحی ها و تدوین و وضع استانداردهای لازم برای آن ها به دنبال یافتن راه حل هایی برای مناسب سازی آن ها برای این قشر جامعه هستیم و این در حالی است که رشد پیچیدگی- های ساختار پایه ای به سرعت در حال افزایش است و انعطاف پذیر ساختن راه حل های موجود و هماهنگ سازی آن ها با وضع موجود در نهایت به بن بست خواهد رسید.


ضرورت سرمایه گذاری:

از آنجاییکه جمعیت نابینایان و کم بینایان کشور به رقمی بالغ بر 500 هزار نفر می- رسد و رسیدگی به آن ها و رفع مشکلات آن ها یکی از وظایف جامعه به شمار می رود رشد علمی و فنی این افراد نیز از جمله مسائل ضروری است که باید بدان پرداخته شود. متاسفانه در چند سال اخیر که این قشر بیشتر مورد توجه قرار گرفته است تنها از سوی شرکت های خصوصی٬ سرمایه گذاری های لازم انجام می شود در حالی که این امر بار مالی سنگینی را به دولت متحمل می سازد و این در حالی است که نه تنها بخش های دولتی و دولت سرمایه گذاری لازمه را انجام نمی دهند بلکه نسبت به محصولات و خدمات ارائه شده توسط این شرکت های خصوصی نیز هیچ تمهیداتی را قائل نمی شوند.

به دلیل عدم پرداخت سوبسید از سوی دولت برای این تولیدات٬ امکان خرید این سیستم ها٬ دستگاه ها و نرم افزارهای موجود برای نابینایان وجود ندارد و تنها افراد معدودی توانایی خرید آن ها را داشته و عمده این دستگاه ها و سیستم ها را مراکزی همچون بهزیسیتی خریداری می کنند.

کتابخانه ها می توانند از جمله مهمترین اماکنی باشند که نیاز مبرمی به چنین امکاناتی را دارند که خوشبختانه امروزه این مشکل تا حدی برطرف شده است ولی هنوز راه زیادی را باید تا رسیدن به مقاصد موجود طی کنند.

از دیگر کمبودهای موجود می توان از نبود امکانات کافی به عنوان مهمترین مانع انجام تحقیقات و پژوهش ها یاد کرد. امکانات کافی به ویژه در رشته های فنی مهندسی برای انجام تحقیق و پژوهش وجود نداشته و علاوه بر آن دسترسی به منابع معتبر و قوی نیز با مشکلات فراوانی همراه است که رفع این موانع می تواند کمک موثری به توسعه تحقیقات مفید کاربردی در کشور بنماید.

حال از سویی می توان به پروژه ای سه ساله که برای امکان دسترسی نابینایان به اینترنت در سال گذشته آغازشد اشاره کرد که در دانشگاه کوین شهر بلفاست با سرمایه گذاریی بالغ بر 3.8 میلیون یوروشروع شده و از سوی موسسات و شرکت های مختلف خارجی حمایت می شود و این در حالی است که سرمایه گذاری های داخلی باعث کسری بودجه سرانه کشور می شود.


نگاهی به ابداعات:

تا کنون ابداعات و نوآوری های چشم گیری در عرصه کمک به استفاده از رایانه در کشور صورت گرفته است که با بررسی آن ها و نگاهی اجمالی به آن ها چالش موجود را عنوان خواهیم کرد.

در زمینه ابداعات سخت افزاری می توان به انواع نمایشگرهای بریل اشاره کرد که مهم ترین آنها را می توان برجسته نگار ذکر کرد که در نسخه های 1 تا 3 ارائه شده اند و نسخه های بالاتر٬ پیشرفت و بهبود چشم گیری نسبت به نسخه های قبلی از خود نشان داده اند. رمز گشای بریل که در نمایشگاه اختراعات و ابداعات ژنو پذیرفته شد٬ صفحه کلیدهای بریل و حتی چاپگر های بریل برای نابینایان نیز از جمله نوآوری های به وجود آمده هستند که البته دستگاه های خارجی آن ها با هزینه های بسیار بیشتر نیز موجود است که دستگاه های ساخت داخل توانسته اند تا حد زیادی نسبت کیفیت / هزینه را بهبود بخشند و تجهیزاتی مقرون به صرفه با امکانات مطلوب ارائه دهند.

سروش 2 نیز یک مجموعه نرم افزاری سخت افزاری است که با قرار دادن اشکال دوبعدی مثل نقشه های جغرافیای و شهری٬ اشکال هندسی و نمودارهای آماری روی صفحه این دستگاه٬ توضیحات صوتی در هر قسمت برای فرد نابینا پخش می شود.

در زمینه دستاوردهای خارجی نیز می توان به فن آوری جدیدی که توسط مبدع 19 ساله ای ارائه شد و جایزه سال ابداعات امریکا را به خود اختصاص داده بود اشاره کرد که به افراد کم بینا این امکان را می دهد که رنگ ها و فونت های رایانه ای را متناسب با ضعف چشم کاربر تغییر دهد و حتی قابلیت تفکیک رنگ را نیز داشته و برای افراد کور رنگ نیزمی تواند مورد استفاده قرار گیرد و جالب آن است که دانلود این دستاورد نیز به طور رایگان صورت می گیرد.

بیشتر خلاقیت ها و نوآوری های موجود در زمینه نرم افزاری صورت گرفته است که از آن جمله می توان به نرم افزارهای نوید 3 و 4 که مشابه Word عمل می کنند٬ ویرایش گر بریل که می تواند برای تایپ٬ ذخیره٬ بازیابی٬ ویرایش و چاپ مورد استفاده قرار گیرد٬ ویرایشگر دو زبانه سپید با قابلیت پشتیبانی از اکثر متن های موجود٬ مرورگرهای صوتی و همچنین موتورهای صوتی و نرم افزارهای کتابخانه ای اشاره داشت.

البته لازم به یادآوری است که معادل انگلیسی این نرم افزارها سال ها پیش از آن موجود بوده و تنها راه ممکن برای نابینایان برای خواندن و سایر نیازهای دیگر محسوب می شد که باید ذکر شود که هنوز هم نابینایان زیادی مجبور به استفاده از این چنین نرم افزارهای انگلیسی زبان هستند و این امر به خاطر رایگان بودن این سری نرم افزارها و مجددا عدم حمایت دولت در تهیه معادل فارسی آن ها می باشد.

در حال حاضر رایانه های مخصوصی برای نابینایان به تعداد محدودی تولید شده است که دارای امکانات مختلفی است که از آن جمله می توان به برنامه بریل و گویای قرآن کریم که آیات و معانی را به صورت فارسی و انگلیسی نوشته و اعلام می کند٬ برنامه تایپ و ویرایش متون٬ برنامه کتابخانه که متن صدها کتاب در آن موجود می باشد٬ برنامه فرهنگ لغت٬ بانک اطلاعات شخصی٬ آموزش الکترونیک و حتی برنامه- نویسی در این رایانه ها اشاره کرد که با گذشت زمان امکانات بیشتری به آن افزوده می شود.

اما مساله ای که به دنبال آن هستیم این است که آیا رایانه هایی مخصوص با هزینه های گزاف بازار امروز و واقف بودن این امر که هیچ حمایت مالی نیزبه همراه آن نخواهند داشت٬ باز هم می تواند انگیزه ای لازم را در نابینایان برای یادگیری و استفاده از رایانه ایجاد سازد. پاسخ این سوال گرچه روشن به نظر می رسد ولی وجود چنین رایانه هایی برای هر فرد علاقه مند به یادگیری نیاز نمی باشد.

در وضع کنونی بهترین راهکرد می تواند به کار گیری رایانه های معمولی در بازار باشد که تنها نرم افزارهای لازم بر روی آن نصب شده اند. شاید در حال حاضر علاقه -مند کردن افراد نابینا به علوم مختلف توسط به کار گیری رایانه های معمولی بهترین راه ممکن باشد و این در حالی است که خبرهای مختلفی از موفق بودن این راهکرد دیده می شوند که از آن جمله می توان به پروژه آموزشی ریاضیات٬ به 120 نابینای اصفهانی در خانه ریاضیات اصفهان اشاره کرد که به کمک برنامه های شی گرا (Object Oriented) صورت گرفته است و کاملا نیز موفق بوده است.

در پایان امید است تا مشکلات موجود در این عرصه هر سریع تر رفیع گشته و دولت نیز در این امر همیاری لازم را داشته باشد.

به امید آن روز